پالرمو در پیچ سخت مجمع؛چرا نباید از «همه‌پرسی» استقبال کرد؟

22بهمن96 بود که حسن روحانی در سخنرانی خود به اصل59 قانون اساسی اشاره و از برگزاری همه‌پرسی سخن گفت. پس از ایراد آن سخنرانی برخی به‌صورت شتابزده به او حمله کردند که روحانی خواستار برگزاری یک رفراندوم کلی است اما قضیه این نبود و او از رفراندوم قانونگذارانه سخن می‌‌گفت.

 چندی بعد و هنگامی که مسئله تصویب لایحه پالرمو در مجلس و سپس بررسی آن در شورای نگهبان ایجاد شد، تعدادی از نمایندگان مجلس، فعالان سیاسی و حقوقدان‌ها یادآور شدند که می‌توان تکیلف تصویب یا عدم تصویب این لایحه را به رأی مردم مستقیم مردم واگذار کرد و از طریق اصل59 قانون اساسی از مردم پرس کرد که آیا با تصویب این لایحه موافقید یا خیر؟ موضوع برگزاری همه‌پرسی بر لایحه پالرمو زمانی تشدید شد که مجمع تشخیص مصلحت نظام سرنوشت این لایحه را بلاتکلیف باقی نگه داشت تا آنکه گفته شد مجمع پس از ایام نوروز اعلام نظر می‌کند.

رفراندوم قانون‌گذارنه ناظر بر اصل59 قانون اساسی است که مقرر می‌دارد: «در مسائل بسیار مهم اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ممکن است اعمال قوه مقننه از راه همه‌پرسی و مراجعه مستقیم به آراء مردم صورت گیرد. درخواست مراجعه به آرای عمومی باید به تصویب دوسوم مجموع نمایندگان مجلس برسد». این اصل در پیش نویس قانون اساسی به این شکل آمده بود: «اعمال قوه مقننه از طریق مجلس شورای ملی است که از نمایندگان منتخب مردم تشکیل می‌شود و مصوبات آن پس از توضیح رئیس‌جمهوری برای اجرا به قوه‌قضائیه و قوه مجریه ابلاغ میگردد. در امور مهم که به سرنوشت کشور و مسائل بسیار مهم اقتصادی، سیاسی و اجتماعی مربوط باشد ممکن است اعمال قوه مقننه از راه همه‎پرسی و مراجعه مستقیم به آراء مردم صورت گیرد».
مزایای همه‌پرسی تقنینی

پژوهشکده شورای نگهبان درباره در دو مقطع سال‌های88 و94 در توضیح این اصل نکاتی را قید کرد. از جمله آنکه: «باتوجه به بند هشتم اصل سوم قانون اساسی مشارکت عامه مردم در تعیین سرنوشت سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی خویش از اهداف نظام اسلامی است و دولت جمهوری اسلامی ایران موظف است برای نیل به این هدف، همه امکانات خود را به کار برد. یکی از طرق و مرسوم‌ترین شکل دخالت و مشارکت مستقیم مردم در تعیین سرنوشت خویش، اعمال قوه مقننه از راه همه‌پرسی است. در بیشتر موارد، مداخله شهروندان در امر قانونگذاری، به منظور اصلاح قوانین موجود است، ولی انجام همه‌پرسی برای تصویب قوانین جدید،با شرایط دشوارتر و محدودیت بیشتری صورت می‌گیرد».

پژوهشکده شورای در گزارش خود با استناد به اصل 56قانون اساسی مبنی بر به رسمیت شناختن حق انسان بر سرنوشت خود، یکی از مصادیق تعیین حق سرنوشت را مراجعه به آراء عمومی در اصل59 قانون اساسی دانسته است. در واقع هدف قانون‌گذار قانون اساسی از وضع اصل59 این بوده است که در امور بسیار مهم که حل آن از طریق عادی مسیر نمی‌شود، به رأی مردم رجوع شود تا اصل مردم‌سالاری در همه شرایط حفظ شود.

البته اجرای این اصل چندان ساده نیست و دوسوم مجموع نمایندگان باید به برگزاری همه‌پرسی رأی بدهند. بنابراین استفاده از این ظرفیت نه‌تنها باعث مخدوش‌شدن بنیان‌های حقوقی نمی‌شود بلکه در صورت اهمیت موضوع می‌تواند راهشگا باشد.

ایرادات همه‌پرسی تقنینی

در کنار تمام مزایای همه‌پرسی قانون‌گذارانه برخی از حقوقدان‌ها ایراداتی نیز به این موضوع وارد کرده‌اند از جمله آنکه پرسش دو گزینه‌ای شرایطی جبری را برای مردم ایجاد می‌کند؛ به‌نحوی که مردم مجبور می‌شوند بین «این» و «آن» انتخاب کنند. دیگر آنکه برخی گفته‌اند همه‌پرسی، مغایر با مسئولیت‌پذیری نمایندگان مجلس است. همچنین ممکن است موضوع همه‌پرسی آنچنان تخصصی باشد که مردم نتوانند از پس پاسخ دقیق به آن برآیند و نتیجه یک نتیجه غیرکارشناسی شود. شاید بتوان وضعیت برگزاری همه‌پرسی درباره لایحه پالرمو را در این قسمت بررسی کرد؛ پالرمو یک‌موضوع به‌شدت تخصصی است و بعید است تمام مردم ایران که عموما از مسائل تخصصی حقوق‌بین‌الملل و روابط بین‌الملل آگاهی ندارند بتوانند پاسخ دقیقی به آن بدهند. شاید گفته شود با اطلاع‌رسانی می‌توان به مردم آگاهی داد تا بهترین تصمیم را بگیرند اما این موضوع نیز خود دارای دو اشکال است نخست آنکه اگر همه‌چیز این قدر روشن بود که با اطلاع‌رسانی مردم متوجه موضوع شوند، چرا نمایندگان مجلس، اعضای شورای نگهبان یا اعضای مجمع تشخیص مصلحت نظام تکلیف پالرمو را مشخص نکردند؟ از سوی دیگر چه تضمینی وجود دارد که قدرت رسانه‌ای میان مخالفان و موافقان آن برابر باشد تا بتوانند به‌طور عادلانه اطلاعات لازم را به مردم بدهند؟

مشکل دیگر اصل59 می‌تواند نسبی بودن مسائل بسیار مهم باشد؛ به‌نحوی که معلوم نیست چه موضوعی واقعا بااهمیت و چه موضوعی بی‌اهمیت است. شاهد مثال این ایراد اظهارات اخیر برخی از نمایندگان درباره برگزاری همه‌پرسی درخصوص قیمت بنزین بود که نشان می‌دهد عنوان بااهمیت چندان دقیق نیست.

به هرروی باید دید که نظر مجمع تشخیص مصلحت نظام درباره پالرمو چیست و اگر آن رد کند آیا نمایندگانی که موافق آن بودند تلاش خواهند کرد که دوسوم مجموع نمایندگان را مجاب کنند تا به برگزاری همه‌پرسی درباره پالرمو رأی مثبت بدهند؟ اما حتی اگر همه‌پرسی بر این موضوع نیز برگزار شود باید دانست که درصورت نبود اطلاع‌رسانی تخصصی به مردم، نتیجه آن همه‌پرسی چیزی جز یک هیجان آنی مردم و سیاست‌بازی سیاستمداران نخواهد بود.