درخواست امام رضا (ع) درباره مکانی که قرار بود گناهکاران وارد آن نشوند/ ماجرای ساخت پنجره فولاد چه بود؟

در این گزارش قصد داریم به شرح داستان ساخت و نصب پنجره فولاد و خواب عجیب معمار آن در حرم رضوی بپردازیم.

یکی از نقاطی که در حرم نورانی امام رضا (ع) همواره مورد توجه زائران است  پنجره فولاد واقع در صحن انقلاب آستان قدس رضوی است. این محل نقطه‌ای برای راز و نیاز با امام رئوف است و حاجت‌مندان بسیاری در این محل حاجات خود را از امام غریبان دریافت کرده‌اند.

 

تاریخ ساخت پنجره فولاد به دوران صفویه باز می‌گردد. هنگام ساخت صحن عتیق (انقلاب کنونی) توسط شیخ بهایی، ملا محسن فیض کاشانی پیشنهاد داد تا در این صحن محلی در نظر گرفته شود تا کسانی به دلیل عذری نمی‌توانند وارد حرم امام رضا (ع) شوند در این نقطه امام غریبان را زیارت و زیارت‌نامه را قرائت کنند. آن زمان عاشقان امام به قدری برای آستان نورانی حضرت رضا (ع) احترام قائل بودند که اگر بار گناهی داشتند وارد حرم نمی‌شدند و از دور استغاثه می‌کردند.در برخی اسناد آمده است ابتدا قرار بوده در این مکان دری نصب شود و حتی آن درب هم طراحی و ساخته می‌شود و در ایامی که شیخ بهایی حضور نداشته معمار صحن قصد می‌کند که درب را در جایش نصب کند. این معمار همان شب امام رضا (ع) را در خواب می‌بیند که به او امر می‌کند درب را نصب نکن، این معمار سه شب این خواب را می‌بیند تا اینکه شیخ از سفر باز‌می‌گردد و معمار ماجرای خواب را برای شیخ باز‌گو می‌کند.

 

شیخ بهایی با شنیدن این روایت پریشان شده و با تضرع به درگاه امام رضا (ع) طلب بخشش می‌کند. وقتی ماجرا را از او می‌پرسند، می‌گوید: من در این نقطه متن و دعایی نصب کرده بودم تا افراد گناه‌کار نتوانند وارد حرم شوند. به این ترتیب در نقطه کنونی درب نصب نمی‌شود و با پیشنهاد ملا محسن فیض کاشانی پنجره‌ای در این نقطه نصب می‌شود تا افرادی که عذری دارند و یا روی وارد شدن به حرم امام رضا (ع) را ندارند از این نقطه با امامشان درد و دل کنند.

این پنجره در ضلع غربی صحن انقلاب و از روبرو در سمت چپ ایوان طلا و روبروی سقاخانه واقع شده است. با ایستادن در ضلع شرقی صحن انقلاب می‌توان همزمان گنبد باصفای حرم، سقا‌خانه، ایوان طلا و پنجره فولاد را مشاهده کرد. همچنین این زاویه بی‌نظیر سبب شده تا زائران زیادی به ثبت تصویر برای یادگار از حرم امام رضا (ع) بپردازند که نشان از ذکاوت طراح این صحن باصفا یعنی مرحوم شیخ بهایی دارد.

طراحی پنجره به این شکل انجام شد که در نزدیک‌ترین نقطه حرم به ضریح مطهر امام، پنجره یا دریچه‌ای قرار داده شود تا این افراد بتوانند ضمن تماشای ضریح، زیارت‌نامه امام هشتم را قرائت کنند. همچنین مجاوران خصوصاً کسبه‌ای که همه روزه برای اقامه نماز به حرم می‌رفتند و فرصت زیارت در همه نوبت‌های حضور در بارگاه امام را نداشتند در کنار پنجره فولاد به امامشان سلام و عرض ادب می‌کردند.

اما در ادامه و در دوره شاهرخ میرزای تیموری همسر گوهر شاد خانم، پنجره‌ای از جنس فولاد ساخته و در این مکان نصب شد و تا سال‌ها در صحن انقلاب محل توسل بسیاری از عاشقان امام مهربان بود. تا این که در دوره قاجاریه و با دستور ناصر‌الدین‌شاه پنجره‌ای از جنس برنز طراحی، ساخته و در محل مورد نظر نصب شد و پنجره قبلی هم به موزه انتقال داده شد که هنوز هم موجود است.

درباره نام این پنجره هم باید این نکته را اضافه کنیم که در وقف نامه مادر یکی از شاهان افشار دو جا به «پنجره مبارک فولادی» در صحن مقدس، یا همان صحن عتیق، اشاره شده است. همچنین در اسناد دوران صفویه هم از این فضا با عنوان پنجره فولاد نام برده می‌شد که هنوز پس از چند قرن با همین عنوان یاد می‌شود.

 

 

اما پنجره فولاد نصب شده در عهد ناصری از جنس برنز بود و تا حد زیادی شبیه پنجره فولاد کنونی که این پنجره هم بیش از یک قرن میزبان زائران و مجاوران امام رضا (ع) بود و نهایتاً پس از پیروزی انقلاب اسلامی این پنجره هم به دلیل فرسایش با پنجره کنونی تعویض و هم‌اکنون در موزه نگه‌داری می‌شود.

پنجره فولاد کنونی ۴ متر و ۴۱ عرض و ارتفاع آن ۴ متر و ۵۵ سانتیمتر است. این پنجره فاقد هر‌گونه نوشته و تزئین است و از تعدادی مربع‌های متصل به هم تشکیل شده است. جنس از برنز و با روکش طلا است.

عرض ارادت به آستان علی بن موسی‌الرضا (ع) و طلب حاجات و برآورده شدن حاجات مؤمنان در کنار این پنجره سبب شد تا بسیاری از زائران حاجات خود را در کنار این پنجره از امام مهربانی‌ها بخواهند. گره‌زدن دستمال و بستن قفل به پنجره از جمله کار‌هایی است که برای طلب حاجت انجام می‌دهند که البته هیچ‌کدام از این کار‌ها سند روایی ندارد.
 

 

پنجره فولاد صحن جمهوری

 

با گسترش حرم رضوی در سال‌های اخیر چند پنجره دیگر در نقاط مشرف به ضریح مطهر حرم امام رضا (ع) نصب شد که معروف‌ترین آن‌ها پنجره فولاد صحن جمهوری است. این پنجره تا حدی شبیه پنجره فولاد صحن انقلاب است، البته چند کتیبه بیشتر دارد.

همچنین پنجره دیگری هم چند سال قبل در صحن گوهرشاد نصب شده که دارای طراحی زیبایی است، این پنجره دارای سه شبکه است که بر بالای آن کتیبه‌ای آبی رنگ قرار دارد که سوره حمد بر آن نوشته شده است. همچنین پنجره صحن گوهر شاد دارای دو کتیبه کوچک آبی رنگ بین سه شبکه است که بر روی آن‌ها ذکر «یا رحمن» و «یا سبحان» نوشته شده است.
 

پنجره فولاد صحن گوهرشاد