مهاجرت دانشمندان فضایی به برزیل و ادعاهایی در باره آینده برنامه فضایی

تصمیم‌گیری در باره ساختار اداری مسئول ادامه برنامه فضایی ایران در روزهای اخیر علاوه بر برخی اختلافات داخلی باعث گمانه‌زنی‌های برخی رسانه‌های خارجی نیز شده است.

سخنان چند روز اخیر محمد اسماعیل کفایتی مسئول بسیج مهندسان صنعتی در خصوص تعطیلی پژوهشگاه فضایی ایران که با طرح مساله خروج چند دانشمند فضایی و مهاجرت انها به برزیل همراه بود، یکی از جدی‌ترین انتقادات به تصمیمات دولت یازدهم در باره آینده برنامه فضایی ایران است.

سال 1382، مجلس شورای اسلامی در ماده نهم تصویب قانون وظایف و اختیارات وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات تصمیم گرفت که «به منظور انجام مصوبات شورای عالی فضایی کشور و امور مطالعاتی و‌پژوهشی و طراحی و مهندسی و اجرا در زمینه فناوری‌های خدمات فضایی و سنجش از‌راه دور و تقویت شبکه‌های ارتباطی و فناوری فضایی در داخل و خارج از کشور و تجمیع‌فعالیتهای حاکمیتی مرکز سنجش از راه دور ایران و وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات و‌ با استفاده از امکانات و نیروی انسانی اداره کل طرح و مهندسی و نصب ارتباطات‌ ماهواره‌ای شرکت مخابرات ایران و اداره کل نگهداری ارتباطات ماهواره‌ای شرکت ‌مخابرات ایران و سازمان فضایی ایران وابسته به وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات‌تشکیل می‌گردد. ‌سازمان مذکور دارای شخصیت حقوقی و استقلال مالی است و برابر اساسنامه خود اداره خواهد شد و رئیس سازمان معاون وزیر خواهد بود.»

هفت سال بعد، شورای ‌عالی اداری بنا به پیشنهاد معاونت توسعه مدیریت و سرمایه‌انسانی رییس‌جمهور و با هدف اعلامی ارتقای فعالیت‌های فضایی، حضور فعال و منسجم در عرصه رقابت‌های فضایی و تمرکز اختیارات، امکانات و نیروهای متخصص در یک مجموعه واحد، تصمیماتی گرفت که عده‌ای آن را خلاف قانون مصوب مجلس دانستند. بر این اساس مقرر شد که:

سازمان فضایی ایران از مجموعه وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات منتزع و با کلیه تعهدات، وظایف، اختیارات، مسؤولیت‌ها، منابع مالی و انسانی و امکانات و تجهیزات وابسته به نهاد ریاست جمهوری اداره می‌شود.

پژوهشکده مهندسی جهادکشاورزی با کلیه تعهدات، وظایف، اختیارات، مسؤولیت‌ها، منابع انسانی و مالی و امکانات و تجهیزات موجود در « پژوهشگاه هوافضا» ادغام می‌گردد و وابسته به سازمان فضایی ایران اداره خواهد شد.

دولت احمدی‌نژاد بعدا یک تصمیم دیگر نیز گرفت و پژوهشکده سامانه‌های فضانوردی ایران که از سال ۱۳۷۵ با نام پژوهشکده هوافضا فعالیت‌های خود را در زمینه تحقیقات هوافضایی آغاز کرده و در سال ۱۳۸۳ به پژوهشگاه هوافضا تغییر نام داده بود را در سال ۱۳۹۰، زیرمجموعه پژوهشگاه فضایی ایران قرار داد.

به این ترتیب سازمان فضایی که طبق قانون سال 1382زیر نظر وزارت ارتباطات تشکیل شده بود، به زیر مجموعه نهاد ریاست جمهوری تبدیل شد و چندین پژوهشگاه مختلف نیز زیر مجموعه آن قرار گرفتند. تغییراتی که به موفقیت‌هایی نیز منجر شد، اگر چه مخالفان احمدی‌نژاد وی را به بهره‌برداری تبلیغاتی از این دستاوردها متهم می‌کنند.

شروع دولت یازدهم از همان روزهای رای اعتماد به کابینه با مخالفت مقامات دولتی نسبت به تصمیمات دولت قبل همراه بود. کاتب از نمایندگان مجلس و واعظی وزیر پیشنهادی ارتباطات از جدایی سازمان فضایی از نهاد ریاست جمهوری و بازگرداندن آن به وزارت ارتباطات حمایت کردند و به نقل از رئیس جمهور نیز اقدامات دولت قبل را غیرقانونی دانستند.

روحانی در ابتدای شهریور اکبر ترکان را در کنار چند مسئولیت دیگر، به سرپرستی سازمان فضایی نیز منصوب کرد. وی در روزهای ابتدایی و در شرایطی که میزان اطلاع خود از این سازمان را در حد یک چای خوردن می‌دانست، از بازگشت سازمان فضایی به وزارت ارتباطات ابراز بی‌اطلاعی کرد.

یک ماه بعد و در مهرماه سال 92، مقامات دولتی از تصریح رئیس‌جمهور بر حفظ یکپارچگی سازمان فضایی و ادامه فعالیت آن زیر نظر معاون اجرایی خبر می‌دادند.

یک سال بعد از این اعلام نظر شریعتمداری، در مهرماه سال جاری نیز، باز شریعتمداری بر حفظ یکپارچگی سازمان فضایی و کار آن زیر نظر رئیس‌جمهور تاکید داشت. تغییری که در لحن مقامات دولتی صورت گرفت، اشاره به کوچکتر شدن این ساختار برای چابک شدن آن بود.

آذرماه سال جاری، نشانه‌های بیشتری از تغییر در تصمیمات دولتی مشاهده شد. ابتدا متن نامه رئیس جمهور به ستاری معاون علمی و فناوری ایشان منتشر شد که به استناد اصول 124 و 126 قانون اساسی، به ترتیب اداره جلسات شورای عالی فضایی و ایجاد مرکز ملی فضایی را بر عهده او گذاشته بود.

اخبار روزهای اخیر نشان می‌دهد که بر خلاف اظهارات مقامات دولتی تا مهرماه امسال که بر یکپارچگی سازمان فضایی زیر نظر رئیس جمهور تاکید داشتند، قرار است ساختار جدید سازمان فضایی ایران به شکل قدیمی خود باز گردد و بار دیگر زیر نظر وزیر ارتباطات اداره شود. هر یک از بخش‌هایی که پیش از این زیر نظر رئیس جمهور متمرکز شده بودند نیز به یکی از وزارت‌خانه‌های دولت منتقل خواهد شد.

سازمان فضایی ایران و پژوهشکده تحقیقات فضایی ایران زیرمجموعه وزارت ارتباطات و فناوری خواهند شد، پژوهشگاه فضایی ایران نیز منحل خواهد شد و اجزای آن شامل پژوهشگاه هوافضا به وزارت علوم تحقیقات و پژوهشکده مهندسی به جهاد دانشگاهی سپرده می شود.

مرکز ملی فضایی ذیل شورایعالی فضایی کشور به عنوان نهاد بالادستی و حاکمیتی ایجاد خواهد شد که مسئولیت آن را معاونت علمی فناوری ریاست جمهوری عهده دار خواهد بود.

همین تحولات و اخبار مربوط به آن همراه با پرتاب نشدن چندین ماهواره‌ای که مدتها است کار تکمیل آن به پایان رسیده است، برخی تحلیلگران را در رسانه‌های خارجی به این نتیجه رسانده است که تغییراتی جدی در برنامه فضایی ایران در راه است و شاید این برنامه در پایان راه خود قرار گرفته باشد.

جاسم السالمی که مسائل نظامی و فضایی ایران را در رسانه‌هایی از جمله دیلی‌بیست پوشش می‌دهد، در این باره در مطلبی در وبسایت مدیوم نوشته: بعد از شش سال هزینه و تبلیغات زیاد، اتفاقات نهمین روز سال جدید میلادی به معنای تعطیل شدن بی سر و صدای برنامه فضایی ایران است. دولت ایران تصمیم گرفته است که با انحلال سازمان فضایی ایران، نیروی انسانی و امکانات این سازمان را به چهار وزارتخانه و از جمله وزارتخانه‌های ارتباطات و دفاع باز گرداند.

ایران برنامه فضایی خود را در دهه 1970 آغاز کرد و در سال 2002، سید محمد خاتمی رئیس جمهور وقت ایران به وزرای علوم و مخابرات دستور داد تا برنامه فضایی ایران را برای دستیابی به قابلیت‌های فضایی و به ویژه طراحی و تولید ماهواره با همکاری روسیه بنا کنند. ولی سازمان فضایی ایران با شکل فعلی ایران در واقع در سپتامبر 2010 ایجاد شد وقتی که محمود احمدی‌نژاد شورای ملی فضایی و چند موسسه تحقیقاتی کوچک را تحت نظر نهاد رئیس جمهوری قرار داد.

سازمان جدید فضایی از سرمایه‌گذاری جدی دولتی بهره برد و تمرکزش را بر پرتاب‌کننده‌ها قرار داد. حداقل سه موسسه بزرگ از این برنامه حمایت می‌کردند. مرکز فضایی امام خمینی در سمنان مسئول ساخت و پرتاب راکت‌ها بود. مرکز تحقیقات فضایی در تهران بر تولید زیرسیستم‌ها نظارت داشت و مرکز رصد فضایی امام صادق در اراک کار رهگیری ماهواره‌های ایرانی و خارجی را بر عهده داشت. ده‌ها دانشگاه نیز کار حمایت از این سه مرکز اصلی را بر عهده داشتند.

برنامه مورد فضایی ایران از شش سامانه پرتاب تشکیل می‌شد که سه مورد آن و نمونه‌های مربوط به آن توسط آژانس فضایی تکمیل شد.

اولین روش، سیستم کاوشگر بود که بر پایه موشک زلزال 3 یا فراگ 7 ساخته شده است و دارای یک کپسول جداشونده است که با استفاده از یک چتر به زمین بر می‌گردد. همین سیستم بعضی از موجودات زنده مانند کرم، لاک‌پشت و میمون را به فضا برد. آخرین نمونه این سیستم، راکت پژوهش بود که به جای سامانه‌های سوخت جامد، بر پایه موشک سوخت مایع شهاب دو ساخته شد.

دومین نوع سیستم تکمیل شده، ماهواره‌بر سفیر بود که بر پایه سیستم موشکی شهاب 3 ساخته شده است. سفیر متنوع‌ترین و موفق‌ترین سیستم ایرانی تاکنون است که سه پرتاب موفق داشته است. سیستم سفیر، ماهواره‌ای ایرانی امید و رصد را در مدار قرار داد.

سیمرغ، آخرین دستاورد برنامه فضایی ایران در واقع مشابه یک سامانه کره شمالی است. سیمرغ از بزرگ شده چهار موتور موشک‌های اسکاد استفاده می‌کند تا ماهواره‌ای به وزن صد کیلوگرم را به فضا ببرد. تهران امید داشت نمونه‌ای شانزده موتوره از سیمرغ را تولید کند که توانایی بردن دو انسان به فضا را داشته باشد ولی سیمرغ تاکنون هیچ پرتاب موفقی نداشته است.

سلامی پس از مرور کوتاهی بر برنامه فضایی ایران پس از سال 2010، مدعی فرار سریع مغزها و خروج دانشمندان جوان از برنامه فضایی ایران شده و به نقل از مسئول بسیج مهندسین صنعتی به مهاجرت دو نفر به برزیل اشاره کرده است.