چرا عربستان با بحران جانشینی مواجه است/ شاهزاده های ناکام

در یادداشت قبلی ضمن بررسی شرایط جامعه عربستان، گوشه ای از وضعیت اسفناک این جامعه پر از تناقض را نسبت به پایبندی و رعایت شاخص های توسعه و حقوق بشر نشان داده شد.

 از سوی دیگر اذعان شد که اهمیت راهبردی این کشور از نظر مذهبی، اقتصادی و سیاسی وزن و نقش این کشور در معادلات منطقه ای و جهانی را تا حد زیادی بالا برده است و بنا بر این دلایل تغییر ساختار قدرت در عربستان به ویژه در شرایط مبهم فعلی برای دیگر کشورها مهم بوده و متحدان یا رقبای این پادشاهی مطلقه با انگیزه های مختلف روند تحولات شبه جزیره را با دقت رصد می کنند. ساختار حکومتی و سیاسی و چگونگی انتقال قدرت در این کشور از جمله مواردی خاصی است که تقریباً هیچ مشابهی در دنیا ندارد و منحصراً مربوط به عربستان سعودی است. 

آل سعود در یک نگاه

نظام سیاسی عربستان مبتنی بر نظام پادشاهی مطلقه است و خاندان آل سعود از اواسط قرن هفدهم میلادی بر این شبه جزیره بزرگ حکومت می کنند.  این خاندان که تعداد آنها حدود هفت هزار نفر تخمین زده می شود، به عنوان خاندان سلطنتی با در دست داشتن تمامی امور حساس کشور و عواید هنگفت فروش نفت، حاکمیت خود را بر جامعه 29 میلیونی عربستان تحمیل می کنند. بر اساس اسناد منتشر شده توسط ویکی لیکس، هر یک از خاندان سلطنتی به نسبت دوری و نزدیکی نسب شان ماهیانه بین هشت تا 270 هزار دلار دریافت می کنند که مجموعاٌ رقمی بالغ بر دو میلیارد دلار از بودجه چهل میلیارد دلاری این کشور را تشکیل می دهد. البته در کنار این ویژه خواری خاندان سلطنتی، به مدد تصرف و فروش منابع دولتی و ملی کشور توسط این افراد، ثروت این خاندان بیش از هزار میلیارد دلار برآورد می شود. 

علاوه بر سوءاستفاده های مالی، به لحاظ اخلاقی نیز این خاندان در عمل نشان داده اند که نه تنها به آموزه های اسلام بلکه به آموزه های وهابیت که خود مدافع آن هستند نیز کمترین تعهدی ندارند و فساد و دین ستیزی به شکل گسترده ای میان شاهزادگان سعودی مشاهده می شود. برای مثال در حالی که بخش قابل توجهی از جامعه عربستان با فقر شدید دست و پنجه نرم می کنند، روزانه اخبار متعددی در مورد خوشگذرانی و هوسرانی های خاندان سلطنتی منتشر می شود. غیر مسلمان بودن و داشتن ریشه های یهودی از دیگر مواردی است که در مورد این خاندان مطرح است و نخستین بار مستر همفر جاسوس مشهور انگلیسی در قرن هجدهم با بررسی ریشه های آل سعود به این نتیجه می رسد که بر خلاف ادعای عبدالعزیز اصل و نصب خاندان سعودی به فردی یهودی به نام ابراهیم موشه می رسد و این فرد و فرزندانش با تغییر نام و انتخاب اسامی عربی، خود را به نبی اکرم (ص) منسوب کردند. 

ساختار قدرت در عربستان

برخلاف دیگر نظام‌های پادشاهی که از پدر به پسر منتقل می‌شود، در نظام آل سعود، قدرت میان پسران عبدالعزیز دست‌به‌دست می‌شود و پس از آخرین فرزند به‌ناچار حکومت به نسل دوم منتقل می‌شود. این موضوع سبب شده تا پس از فوت هر پادشاه، عربستان همواره با بحران جانشینی و تعیین ولیعهد جدید مواجه باشد. در شرایط فعلی نیز با وجودی که قانوناً شاهزاده سلمان، ولیعهد 87 ساله فعلی پس از ملک عبدالله می تواند به سلطنت برسد، اما برخی ملاحظات مانع از این انتقال آرام می شود. شاهزاده سلمان به دلیل کهولت سن و بیماری آلزایمر امکان نشستن بر تخت پادشاهی را نخواهد داشت و دیگر فرزندان عبدالعزیز نیز به دلیل کهولت زیاد در وضعیت مشابهی به سر می برند.

تنها گزینه ای که نسبت به برادران دیگر وضعیت مناسب تری دارد، شاهزاده مقرن 69 ساله است که جوان ترین فرزند عبدالزیز به شمار می رود. با این حال مقرن نیز به دلیل یمنی و کنیز بودن مادرش با مخالفان سرسختی در خاندان سلطنتی مواجه است که به قدرت رسیدن وی را دور از شان اشرافی خود می دانند. به همین دلیل ناگزیر قدرت باید به نسل دوم فرزندان منتقل شود که این موضوع نیز با توجه به رقابت شدید شاهزادگان و تعداد زیاد آنها می تواند به افزایش تنش ها و جنگ قدرت دامن بزند. همانطور که پیشتر ذکر شد در عربستان هفت هزار شاهزاده وجود دارد که به دو گروه کلی سدیری ها و غیر سدیری تقسیم می شوند. سدیری ها فرزندان و نوادگان منتسب به پسران "حصه سدیری" همسر مورد علاقه عبدالعزیز هستند که عبارتند از فهد، سلطان، عبدالرحمن، نایف، سلمان، ترکی و احمد. بقیه خانواده سلطنتی که به دیگر همسران عبدالعزیز منتسب هستند نیز در گروه غیرسدیری ها دسته بندی می شوند. بر همین اساس این دو گروه همواره بر سر تصاحب قدرت با یکدیگر رقابت داشته اند و در شرایط فعلی نیز شاهزاده سلمان به عنوان ولیعهد از سدیری هاست و شاهزاده مقرن به عنوان جانشین وی از غیرسدیری هاست. به لحاظ دیدگاه سیاسی نیز خانواده سلطنتی را به دو گروه اصلاح طلب و غرب گرا، و سنتی و مخالف تغییر تقسیم کرد. 

بر اساس عرف موجود چند عامل در انتخاب پادشاه نقش تعیین‌کننده‌ای دارند که ازجمله آن‌ها می‌توان به سن بالاتر، وجهه مذهبی مثبت، داشتن مادر عربستانی، تجربه اجرایی، و مشروعیت و محبوبیت عمومی، اشاره کرد. بر همین اساس با توجه به ضرورت انتقال قدرت به نسل دوم از یکسو و شفاف نبودن مکانیسم آن از سوی دیگر، سناریوهای مختلفی برای آینده عربستان پس از مرگ عبدالله مطرح می شود. در حالت نخست ممکن است با اعلام سلامتی شاهزاده سلمان، طبق عرف وی به عنوان پادشاه جدید معرفی شود. سناریو دیگر انتقال قدرت به مقرن ولیعهد 69 ساله است و در حالت سوم گزینه جدیدی از سوی شورای بیعت معرفی خواهد شد. حالت چهارم که بسیار چالش برانگیز است انتقال قدرت به نسل دوم و نوادگان عبدالعزیز است که با توجه به رقابت شدید این افراد می تواند سلطنت آل سعود را با چالش های غیر قابل جبرانی مواجه کند.