ایران و ترکیه؛ از رقابت‌های منطقه‌ای تا تاثیرات فرهنگی

 دکتر محمد سیت دانلی اوغلو، استاد تاریخ دانشگاه ترکیه در سخنانی به بررسی روابط تاریخی ایران و ترکیه در دوران عثمانی پرداخته و این روابط را به 4 دوره اساسی به خصوص بعد از فتح بغداد توسط ایران تقسیم می کند. متن کامل سخنرانی او در نشست همکاری های جدید میان ایران و ترکیه که در دفتر مطالعات سیاسی وزارت خارجه و با همت اساتید دانشگاه خاورمیانه ترکیه برگزار شد، بدین شرح است:

 

بدون تردید روابط ایران و عثمانی از قرن 16 به بعد قدرت و قوت بیشتری گرفت. امپراتوری عثمانی از زمان تاسیس تا قرن 16 توجه و تمرکز خود را معطوف به بالکان کرده و سعی داشته در این حوزه و همچنین حوزه اروپا پیشروی کند. از این رو می توان گفت امپراتوری عثمانی تا قرن 16، امپراتوری بالکان و اروپا بوده، حال چه از نظر افرادی که تابع امپراتوری بودند و چه از نظر جغرافیایی که یک امپراتوری اروپایی محسوب می شد. تا قرن شانزدهم توجه امپراتوری عثمانی به شرق، ایران، آذربایجان و در کل خاورمیانه متمرکز نبوده است. روابط امپراتوری های شرق پس از آنکه شاه اسماعیل صفوی در سال 1502 سودای امپراتوری را در سر می پروراند، شروع شد. در همین سال اولین ارتباطات عثمانی با ایران صورت گرفت.

بر خلاف روابط پر مناقشه و پر از جنگ عثمانی با غرب، روابط با ایران تا حدودی صلح آمیز و آرام بوده است. روابط تجاری، اقتصادی و سیاسی میان عثمانی و ایران از سال 1502 شروع و تا به امروز نیز ادامه دارد. شاید بهتر باشد روابط عثمانی و ایران را به دوره های مختلف تقسیم بندی کرد:

قرن شانزدهم، رقابت بر سر خاورمیانه

رقابت بر سر کنترل حکومت در خاورمیانه از اوایل قرن 16 یعنی دوره شاه اسماعیل صفوی آغاز شد. در این دوره دو دولت سعی داشتند که خاورمیانه را تحت تسلط و کنترل خود در بیاورند که در فاصله سال های 1512 تا 1517 جنگ هایی میان سلطان سلیم اول و شاه اسماعیل رخ داد. ایده و غایت سلطان سلیم نه تنها فتح ایران، بلکه فتح مصر و تسط بر آن قسمت از جغرافیا بوده است. البته در این دوره، سلطان سلیم توجهی به تسلط بر ایران نداشته و بیشتر تمرکز او تسلط بر مصر بوده است. در دوره جنگ های اولی که میان ایران و عثمانی رخ داد، عثمانی ها بسیار متاثر شدند. نزاع میان شیعه و سنی در این دوره سیاست غالب میان دو طرف بود؛ از این رو امپراتوری عثمانی به شدت متاثر شد. حتی اگر فتح سلطان سلیم بر مصر را به عنوان یک پیروزی نظامی و جنگی قلمداد کنیم، اما در عین حال تاثیرات منفی که بر امپراتوری عثمانی داشته، گریز ناپذیر و قابل بحث بوده است.

قرن هفدهم، فتح بغداد توسط ایران

سلطان وقت عثمانی در نیمه اول قرن هفدهم بعد از فتح بغداد توسط ایران، خود را نسبت به تداوم جنگ ها قانع کرد. جنگ بغداد بر اساس روایت هایی که وجود دارد، همچنان در حافظه تاریخی عثمانی وجود دارد و نماد آرزوی عثمانی برای بازپس گیری بغداد از ایران هنوز پایدار است. مرز میان دو کشور نیز از تاریخ 17 می 1639 بر اساس معاهده قصر شیرین برقرار بوده و هنوز هم پابرجاست.

قرن هجدهم، آغاز رفرم در عثمانی

دوره سوم جنگ ها در اوایل قرن 18 و توسط سلطان احمد دوم رخ داد. این دوره مشهور به "لاله" و آغاز رفرم در عثمانی است. در این دوره اکثر حملات بعد از بروز نابسامانی در داخل ایران، از جانب عثمانی صورت می گرفت، زیرا هدف عثمانی برچیده شدن امپراتوری صفوی بود. از یک سو عدم ثبات داخلی باعث ضعف ایران بود و از طرف دیگر نقش روسیه انکار ناپذیر است. روسیه فشارهای زیادی بر ایران وارد می کرد. درواقع در این دوره فاکتور روسیه، عامل تعیین کننده ای در اهداف و انگیزه عثمانی برای حمله به ایران بود. نقش روسیه در تضعیف ایران باعث شد انگیزه عثمانی بیشتر شود. تا این تاریخ مرزهایی که بر اساس مفاد عهدنامه قصر شیرین در نظر گرفته شده بود، اعمال شده و بدون تغییر مانده است.

قرن نوزدهم، ماجرای آخوندزاده

قرن نوزدهم تعدادی از نخبگان ایران وارد استانبول شده و تحت تاثیر فضای نخبگی قرار گرفتند. این امر برای اولین بار توسط فتحعلی آخوندزاده میسر شد. او اولین کسی است که متاثر از فیلسوف فرانسوی به نام فرانسوآ پیشنهاد تغییر الفبای نگار را می دهد. گرچه پیشنهاد او مورد قبول کشورهای دیگر قرار نمی گیرد، اما در عثمانی و بعدها در جمهوری ترکیه ایده آخوندزاده اقبال عمومی پیدا می کند و عملی می شود.

کلام آخر

اگر قرار بر بررسی ابعاد مختلف روابط ایران و عثمانی باشد، عمده ترین بحث یا عمده ترین بعد آن، مساله فرهنگی است. امپراتوری عثمانی از لحاظ فرهنگی تاثیر بسیار زیادی از تاریخ و فرهنگ ایران گرفته بود. نخبگان عثمانی از دولتمردان تا اندیشمندان، اهتمام به یادگیری زبان فارسی داشتند. آنها سعی می کردند اشعار فارسی بگویند. از همه مهمتر اینکه دانستن فارسی یکی از امتیازات در دربار عثمانی به حساب می آمد و یکی از عوامل افتخار محسوب می شد.