خواب نفتی عربستان برای دولت روحانی

شاه ایران دوم ماه ژانویه سال ۱۹۷۷، در دیداری خصوصی با اسدالله علم وزیر دربار و نزدیکترین مشاورش اعتراف دردناکی درباره شرایط اقتصادی کرد: «ما ورشکست شده ایم.» در این حال، علم وقوع مخاطرات بیشتر را پیش بینی کرد و اندکی بعد در نامه ای به شاه نوشت: «ما همه دارایی خود را هدر دادیم و در مقابل، عربستان سعودی ما را تنها با یک حرکت کیش و مات کرد. ما اکنون در شرایط مالی دشواری به سر می بریم و اگر بخواهیم جان سالم به در ببریم باید مخارج را کاهش دهیم.»

این ها واکنش های شاه ایران و اسدالله علم به نوسانات در بازار نفت بود. چند هفته پیش از این اظهارت، عربستان سعودی در جلسه اعضای سازمان اوپک در دوحه اعلام کرد در مقابل رای اکثریت به رهبری ایران برای افزایش ۱۵ درصدی بهای نفت، مقاومت خواهد کرد. (شاه ایران به افزایش بهای نفت نیاز داشت تا بتواند به تعهدات جدید میلیاردی مالی عمل کند). خالد بن عبد العزیز آل سعود پادشاه وقت عربستان اظهار داشت در شرایطی که اقتصادهای غربی همچنان در رکود اقتصادی به سر می برند، افزایش بهای نفت منطقی نیست- اما وی در عین حال قصد داشت در شرایطی که شاه ایران دستور ساخت نیروگاه های هسته ای را داده بود و بر کل منطقه خاورمیانه تاثیر می گذاشت، ایران را از نظر اقتصادی تحت فشار بگذارد. از این رو، عربستان سعودی عرضه نفت خام را در بازار افزایش داد و تولیدات نفت خام خود را از هشت میلیون بشکه در روز به یازده میلیون و هشتصد هزار بشکه رساند و بدین ترتیب بهای نفت خام را پایین آورد. ایران که توانایی رقابت با چنین شرایطی را نداشت، به سرعت در بازار محو شد. تولیدات نفت ایران طی یک ماه ۳۸ درصد کاهش یافت. پیش بینی ها در مورد میلیارد ها دلار درآمد با شکست مواجه و ایران وادار شد از برآورد برنامه پنج ساله صرف نظر کند.

موج آسیب های ناشی از این شرایط همچنان ادامه یافت: تولیدات صنعتی در ایران در تابستان سال ۱۹۷۷، حدود پنجاه درصد کاهش یافت و نرخ تورم به سی تا چهل درصد رسید. رژیم شاه مجبور شد مخارج را به شدت کاهش دهد تا بتواند در شرایط توازن ایجاد کند، اما در حالی که هزاران مرد جوان بی مهارت کار خود را از دست دادند، اجرای برنامه ریاضت اقتصادی تنها شرایط را وخیم تر کرد. اندکی بعد، فشار اقتصادی به تدریج سبب شد قشر متوسط جامعه از حمایت از رژیم شاه دست بکشند و رژیم شاهنشاهی دو سال بعد از این ماجرا در نتیجه انقلاب اسلامی ایران، فروپاشید.

اکنون بهای نفت بار دیگر از بشکه ای ۱۱۵ دلار در ماه اوت سال ۲۰۱۳، به بشکه ای ۶۰ دلار در نیمه ماه دسامبر سال ۲۰۱۴ رسید. کار شناسان غربی احتمالا از این فرصت برای بررسی مجدد مزایای وجود نفت ارزان قیمت در بازار سهام، استفاده خواهند کرد. برخی تحلیلگران در پاسخ به سوالی در مورد علت کاهش بهای نفت بیان کردند این مسئله ارتباط چندانی با تغییر در روند عرضه نفت از سوی عربستان در بازار ندارد: بخش اقتصادی نشریه بلومبرگ در مقاله ای که در ماه دسامبر منتشر شد، انقلاب نفت شیل آمریکا را عامل «در هم شکستن اوپک» معرفی کرد.

در اینکه نفت شیل به تدریج در قدرت عربستان به عنوان بزرگترین تولید کننده نفت خام در جهان اختلال ایجاد می کند، هیچ شکی نیست؛ اما با توجه به قابلیت ها، منابع و ذخایر محدود نفت شیل، عربستان سعودی همچنان توانایی ضربه زدن به بازار نفت خام را دارد و از این توانایی استفاده می کند. در ماه سپتامبر سال ۲۰۱۴، عربستان دقیقا همین روند را در پیش گرفت؛ تولیدات نفت خام را به میزان نیم درصد افزایش داد و به ۹ میلیون و ششصد هزار بشکه در روز رساند و نفت تولیدی را در بازارهایی عرضه کرد که از پیش با نفت ارزان قیمت اشباع شده بود؛ عربستان همچنین چند روز پس از افزایش عرضه نفت خام در بازار، برای مشتریان روزافزون آسیایی، تخفیف در نظر گرفت. بهای نفت خام در بازار جهانی به سرعت به میزان سی درصد کاهش یافت. این مرتبه نیز همانند سال ۱۹۷۷، عربستان سعودی از اشباع بازار از نفت خام، اهداف سیاسی را دنبال می کرد: چه تحلیلگران خارجی این مسئله را باور داشته باشند و چه نه، بازارهای نفت همچنان در درگیری های میان ایران و عربستان سعودی برای اثبات برتری در منطقه خلیج فارس بسیار حائز اهمیت هستند.

از دهه ۱۹۷۰ تاکنون، استفاده عربستان سعودی از نفت خام به عنوان سلاحی در برابر رقیب خود ایران، بی سابقه نبوده است. در ماه نوامبر سال ۲۰۰۶، نواف عبید یکی از مشاوران امنیتی عربستان سعودی که با شاهزاده ترکی الفیصل در ارتباط بود، در مقاله ای در واشنگتن پست نوشت: «اگر عربستان سعودی تولیدات نفت خام را افزایش و قیمت را تا پنجاه درصد کاهش دهد، این مسئله برای ایران ویران کننده خواهد بود و توانایی های ایران را در هدایت صد ها میلیون شبه نظامی شیعه در عراق و دیگر مناطق، کاهش خواهد داد.» دو سال بعد، در اوج بحران مالی و اقتصادی جهانی، عربستان سعودی برنامه خود را به اجرا گذاشت: عربستان سعودی عرضه نفت خام را در بازار افزایش داد و در دوره ای شش ماهه، بهای نفت از رکورد ۱۴۷ دلار در هر بشکه به بشکه ای ۳۳ دلار کاهش یافت. این مسئله سبب شد محمود احمدی نژاد رئیس جمهور پیشین ایران در سال ۲۰۰۹ و در سال انتخابات با کاهش ناگهانی درآمدهای نفتی درگیر و مجبور به متوقف کردن برنامه های محبوب اجتماعی و کمک هزینه های دولتی شود. بدین ترتیب، نتیجه رقابت های انتخاباتی با تناقضات اقتصادی و وخیم ترین خشونت های سیاسی در ایران از زمان سقوط رژیم شاه، همراه شد.

نشانه های حاکی از برنامه جدید عربستان سعودی برای افزایش عرضه نفت خام در بازار، از ماه ژوئن سال ۲۰۱۱ نمایان شد. شاهزاده ترکی الفیصل در گفتگو با مقامات ارشد آمریکایی و مقامات انگلیسی در یک پایگاه عملیاتی ناتو به ایران هشدار داد از ناآرامی های منطقه ناشی از بهار عربی سوءاستفاده نکند. روزنامه گاردین با اشاره به برخی اظهارات شاهزاده عربستان سعودی نوشت اقتصاد ایران ممکن است به شدت تحت فشار قرار بگیرد: «منافع این کشور از فروش نفت خام تحت تاثیر قرار می گیرد؛ کاری که عربستان سعودی موقعیت انجام آن را دارد.»

عربستان سعودی نیز به نوبه خود دریافت بهترین زمان برای ضربه زدن به بازار نفت زمانی است که بهای نفت از قبل کاهش یافته و میزان تقاضا نیز در بازار پایین باشد. در اوایل ماه دسامبر، تنها چند ماه پس از اقدام عربستان سعودی در راستای لبریز کردن بازار از نفت خام، نواف عبید در مقاله ای در رویترز نوشت تصمیم دولت کشورش برای کاهش بهای نفت «تاثیر شدیدی بر شرایط سیاسی در منطقه خاورمیانه خواهد داشت. ایران تحت فشار مالی و اقتصادی شدیدی قرار خواهد گرفت و این در حالی است که ایران سعی دارد اقتصادی را که از پیش در نتیجه تحریم های بین المللی آسیب دیده، به توازن برساند.» در چنین شرایطی، بدون شک عربستان سعودی از افزایش سی درصدی بهای نان در ایران خرسند شد.(نان یکی از ارکان اصلی برنامه غذایی ایرانی است و بهای آن نشانه ای از شرایط اقتصادی محسوب می شود.)

وزیر نفت عربستان سعودی دهم ماه دسامبر اعلام کرد کشور وی بدون در نظر گرفتن میزان تقاضا، روزانه ۹ میلیون و هفتصد هزار بشکه نفت خام در بازارهای جهانی عرضه خواهد کرد. این مسئله اگر موجب ترس و وحشت ایران نشده باشد، زنگ خطری برای این کشور بوده است. حسن روحانی رئیس جمهور ایران بدون اشاره مستقیم از اقدامات خیانت آمیز تولیدکننده بزرگ نفت که رفتاری «با انگیزش سیاسی» بود، انتقاد و تصریح کرد این رفتار «توطئه ای علیه منافع منطقه بود. ایران و مردم منطقه چنین توطئه هایی را فراموش نخواهند کرد.» یک روز پیش از اظهارات حسن روحانی، اسحاق جهانگیری معاون رئیس جمهور ایران کاهش شدید بهای نفت را «نقشه ای سیاسی» توصیف کرد که «نتیجه عرضه و تقاضا» در بازار نبوده است.

اگر بتوان تاریخ را شاخصی برای بررسی اتفاقات حال دانست، ریاض در اصل امیدوار است افزایش تولیدات نفت خام، دولت حسن روحانی را وادار به اجرای برنامه ریاضتی نماید که در نهایت به ناآرامی سیاسی منجر شود و مردم را بار دیگر به خیابان ها بکشاند. اگرچه ممکن است نتیجه به شدت برکناری شاه از سلطنت نباشد، اما بر اعتماد عربستان سعودی به نفت به عنوان سلاحی بالقوه در تلاش ها برای سلطه جویی در خاورمیانه، خواهد افزود.