شیوه مناظره در کلاس امام صادق (علیه السلام)

به آن اندازه که علما ازآن حضرت حدیث نقل کرده اند ، ازهیچ یک ازامامان (علیهم السلام)نقل نکرده اند وهیچ یک ازاهل آثاروناقلان اخبار به آن اندازه که ازآن حضرت بهره بردند، ازدیگران بهره نگرفتند.

شیخ مفید درکتاب ارزشمند «ارشاد» درمیان ائمه اطهار(علیهم السلام)بیشترین روایت نقل شده را از امام صادق(علیه السلام)می داندو می نویسد: « به آن اندازه که علما ازآن حضرت حدیث نقل کرده اند ، ازهیچ یک ازامامان (علیه السلام)نقل نکرده اند وهیچ یک ازاهل آثاروناقلان اخبار به آن اندازه که ازآن حضرت بهره بردند، ازدیگران بهره نگرفتند.» آن گاه، کثرت روایت راناشی از کثرت شاگردان و راویان امام صادق(علیه السلام) می شماردو می نویسد:«قال اصحاب الحدیث قدجمعوااسماء الرواة عنه من الثقات علی اختلافهم فی الاراء والمقالات فکانوا اربعه آلاف رجل ؛اصحاب حدیث که اسامی راویان اوراکه موردوثوق واطمینان بوده وهریک صاحب رأی وگفتارخاصی هستند گردآورده چهارهزارنفربوده اند.»

شرایط عصرامام صادق(علیه السلام)

مکتب امامت دردوران امام صادق (علیه السلام)، از جایگاه برجسته ای درمیان مردم برخوردار بود .دراین دوران که اواخر خلافت بنی امیه واوایل خلافت بنی عباس رادربرمی گیرد، ازاطراف واکناف جهان اسلام به محضرامام صادق(علیه السلام) مشرف می شدند واز علم آن حضرت بهره می بردند . سخن شیخ مفید به خوبی گویای این مرجعیت علمی وتوجه عمومی امت اسلامی به جایگاه والای امام صادق (علیه السلام)دراین دوران است. دراین میان، گسترش مناظره های امام صادق(علیه السلام) وشاگردان تربیت شده مکتب جعفری با علمای سایر فرق اسلامی وهمچنین مکاتب فکری مؤید مرجعیت علمی وموقعیت والای اجتماعی آن حضرت است. حضرت آیت ا...خامنه ای درسخنرانی خود درمراسم گشایش کنگره جهانی حضرت امام رضا (علیه السلام)که حدودسه دهه قبل درمشهد ایراد شده است دوران امامت امام صادق (علیه السلام) را به دوبخش تقسیم می کنند :یک، دوران گشایش وفترت. دو، دوران اختناق وعسرت .دردوره اول که ازسال ۱۱۴ هجری قمری یعنی اولین سال امامت آن حضرت آغاز می شود وتا سال ۱۳۵ادامه دارد ، فرصتی تاریخی برای امام صادق (علیه السلام) فراهم می شود .آن حضرت دراین برهه تاریخی به دلیل ضعف دستگاه خلافت موقعیتی ویژه برای ترویج معارف اسلامی پیدا می کنند وعلاوه برمعارف ،مسئله امامت اهل بیت (علیه السلام) رانیزتبیین می کنند.

گشودن باب مناظره دردوره گشایش سیاسی

امام صادق (علیه السلام) از این گشایش سیاسی به بهترین نحو استفاده می کنند وعلاوه برتربیت شاگردان ،برطبق آیه شریفه «وجادلهم بالتی هی احسن» باب مناظره رابا اصحاب فکرمی گشایند وبه شاگردان برجسته وخاص خود به طورویِژه فن مناظره می آموزند.به گونه ای که تعدادی ازیاران آن حضرت، متکلمان معروف ومشهور عصر خود بودند .

مجلس مناظره در موسم استثنایی حج

موسم حج یکی ازموقعیت های ویژه سیاسی اجتماعی وتبلیغی امت اسلامی است .امام صادق(علیه السلام) با حضوردرمراسم حج ازاین موقعیت استثنایی بهره بسیاری می بردند.شیخ مفید درکتاب «ارشاد» ازشخصی به نام «یونس بن یعقوب» نقل می کند: درمحضرامام صادق(علیه السلام)مشرف بودم که مردی از اهل شام وارد شد وبه امام (علیه السلام) عرض کرد :من مردی ازاهل شام هستم وازعلم کلام وفقه آگاه. آمده ام تا با شما و اصحاب ویاران شما مناظره کنم. امام (علیه السلام) همان ابتدا ،باچندسؤال کوتاه وساده ودرعین حال دقیق وفنی وی رامغلوب می کنند وسپس به یونس بن یعقوب می فرمایند: اگرعلم کلامی می دانی با اومناظره کن .یونس ازندانستن این علم حسرت می خورد واظهارناتوانی می کند.آن گاه امام (علیه السلام) به او دستورمی دهند که ازخیمه بیرون برودوچندتن ازمتکلمان را پیدا کند وبیاورد.یونس ازمحضرامام (علیه السلام)بیرون می رود وحمران بن اعین ،محمدبن نعمان احول ،هشام بن سالم وقیس ماصرراکه همگی ازمتکلمان وشاگردان امام صادق (علیه السلام)بودند و درموسم حج درمکه حضورداشتند، پیدا می کند وبه حضورامام صادق(علیه السلام) می آورد.

حضورمتکلمان برای مناظره درخیمه امام صادق(علیه السلام)

می دانیم براساس شریعت اسلامی وآموزه های قرآنی، مجادله درحج ممنوع است .ازاین رو این مناظره درحالی روی می دهد که هنوزچند روزی به آغاز برگزاری حج باقی مانده است وامام صادق (علیه السلام) خیمه ای درکنارکوهی نزدیک بیت ا...الحرام برپاکرده اند .هنگامی که این متکلمان درخیمه امام (علیه السلام)مستقرمی شوند ،ناگاه حضرت سرازخیمه بیرون می آورند وشترسواری راکه باسرعت درحرکت بود، مشاهده می کنند .حضرت با مشاهده اومی فرمایند :به خدای کعبه سوگندکه این سواره هشام است .راوی می گوید ما خیال کردیم منظورامام (علیه السلام)هشام نامی ازفرزندان عقیل است که بسیاربه امام (علیه السلام) ابرازعلاقه می کرد .اما چون نزدیک آمد ،دیدیم هشام بن حکم است.

تجلیل ازهشام بن حکم

یونس بن یعقوب می افزاید :با اینکه هشام سن وسالی نداشت وتازه برصورتش موی روییده بود ودرمیان اصحاب حضرت ازهمه جوان تربود، اما امام (علیه السلام) بسیار اورا احترام کردند و درمکان معینی اورا جای دادند وفرمودند:این است کسی که مارابه قلب و زبان ودست یاری می کند.(ناصرنا بقلبه ولسانه ویده)

مناظره با نظارت امام صادق(علیه السلام)

مجلس مناظره چند تن ازمتکلمان مکتب جعفری با عالم شامی، تحت نظارت مستقیم امام صادق(علیه السلام) ودرمحضرآن حضرت تشکیل می شود.نکته جالب توجه آن است که امام (علیه السلام)به درخواست مناظره یک عالم شامی نه چندان معروف آن هم درکنارحرم خدا ونزدیک موسم حج جواب مثبت می دهند وجمعی ازیاران متکلم ومتبحردرفن مناظره رافرامی خوانند .اهتمام امام (علیه السلام) به این درخواست، خود درسی بزرگ والگویی برای ماست .

آغازمناظره

امام (علیه السلام)به یک یک اصحاب خود دستورمی دهند با مردشامی مناظره کنند ابتدابه حمران بن اعین دستورمی دهند .اومناظره می کند وبرمتکلم شامی پیروزمی شود. سپس به محمدبن نعمان که به «مومن الطاق» مشهوراست، دستورمی دهند :ای طاقی با اومناظره کن .اونیزازاین میدان پیروز بیرون می آید .آن گاه به هشام بن سالم وسپس به قیس ماصردستورمی دهند ،آن دو نیز به خوبی ازپس عالم شامی برمی آیند ووی رامغلوب می کنند.

تبسم امام صادق (علیه السلام)ازچیرگی اصحاب

چیرگی وتبحر اصحاب دراین مناظره به ویژه دومناظره آخر، تبسم برلب مبارک امام صادق (علیه السلام)می نشاند .سپس روبه مردشامی می کنند ومی فرمایند :«کلم هذالغلام ؛با این جوان نورس مناظره کن ». شامی با اودرباره امامت مشغول مناظره می شود.این سوال وجواب آن چنان ماهرانه انجام می شود که پایان آن به سوال شامی ازامام صادق (علیه السلام)منتهی می شود .به این نحو که سوال ازیک امرکلی (امامت)به مصداق معین امام یعنی امام صادق (علیه السلام) می رسد وبا چند پرسش ازمحضرامام (علیه السلام) ،عالم شامی به امامت حضرت شهادت می دهد وبه آن حضرت به عنوان وصی پیامبراکرم(صلی الله علیه اله)ایمان می آورد.

تجلیل از مناظره کنندگان

زمانی که مناظره پایان می یابد، امام (علیه السلام)شیوه مناظره هریک ازاصحاب خودرا تحلیل می کنندونکاتی رابه آنان یاد آورمی شوند. به عنوان نمونه به حمران می فرمایند :تودروقت مناظره سعی می کنی تا تمام گفتارت مطابق با اثرصحیحی باشد که ازمبدأ نبوت وولایت رسیده وسرانجام به مطلوب خود می رسی .به محمدبن نعمان هم می فرمایند:توآدمی هستی که درهنگام مناظره بسیارحیله می کنی وسخنان خودرابه روش قیاس می آمیزی وسرانجام باطلی رابه تیشه باطلی ازبن می کنی .امام (علیه السلام)دراین تحلیل وتجلیل، بیش ازهمه،ازمهارت هشام بن حکم درمناظره تجلیل می کنند.